Πέτρα στα νεφρά: Ποια ορμονικά προβλήματα οδηγούν στη νεφρολιθίαση

Οι πέτρες στους νεφρούς είναι ένα πολύ συνηθισμένο πρόβλημα, καθώς προσβάλλουν το 5-10% του γενικού πληθυσμού. Η νεφρολιθίαση, όπως λέγεται επιστημονικά η πάθηση, μπορεί να έχει πολλές αιτίες, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν εκείνες που σχετίζονται με ορμονικές (ενδοκρινικές) και μεταβολικές παθήσεις.

Η συχνότερη αιτία νεοδιαγνωσθείσας νεφρολιθίασης είναι ο πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός. Πρόκειται για μία νόσο των παραθυρεοειδών αδένων, οι οποίοι βρίσκονται πίσω από τον θυρεοειδή. Οι αδένες αυτοί εκκρίνουν την παραθορμόνη, μία ορμόνη που ρυθμίζει το μεταβολισμό του ασβεστίου, διατηρώντας το σε φυσιολογικά επίπεδα.

Όπως εξηγεί η κυρία Εύα Κασσή, καθηγήτρια Ενδοκρινολογίας στην Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ και επιστημονική υπεύθυνη του Κέντρου Εμπειρογνωμοσύνης Διαταραχών Μεταβολισμού Ασβεστίου και Φωσφόρου στο Νοσοκομείο «Λαϊκό», ο πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός χαρακτηρίζεται από υπερασβεσταιμία, δηλαδή από αυξημένα επίπεδα ασβεστίου στο αίμα.

Η υπερασβεσταιμία προκαλείται από την αυξημένη έκκριση παραθορμόνης, που μπορεί να οφείλεται:

• Σε αδένωμα του παραθυρεοειδούς αδένα ή
• Σπανιότερα σε υπερπλασία όλων των παραθυρεοειδών αδένων

Η υπερπλασία αυτή παρατηρείται στα λεγόμενα σύνδρομα πολλαπλής ενδοκρινικής νεοπλασίας (ΜΕΝ, multiple endocrine neoplasia). Αυτά χαρακτηρίζονται από την συνύπαρξη και άλλων ενδοκρινοπαθειών, όπως:

• Αδενώματα υπόφυσης
• Νευροενδοκρινείς όγκοι
• Αδενώματα επινεφριδίων
• Μυελοειδής καρκίνος θυρεοειδούς

Τα σύνδρομα ΜΕΝ είναι κληρονομούμενα και οφείλονται σε μεταλλάξεις συγκεκριμένων γονιδίων.

«Στον πρωτοπαθή υπερπαραθυρεοειδισμό συναντούμε συχνά και οστεοπόρωση με ή χωρίς κατάγματα», προσθέτει η κυρία Κασσή.

Επώδυνη διαταραχή

Η νεφρολιθίαση δεν είναι «αθώα» κατάσταση. Κατ’ αρχάς μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά επώδυνη, αφού η κάθοδος των λίθων του νεφρού στο κατώτερο ουροποιητικό σύστημα (ουρητήρας, ουροδόχος κύστη) μπορεί να προκαλέσει κολικό. Μπορεί επίσης να οδηγήσει σε απόφραξη ή/και λοίμωξη του ουροποιητικού συστήματος. Επιπλέον, η νεφρολιθίαση μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια νεφρική ανεπάρκεια.

Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι λίθοι είναι αμιγώς ασβεστίου (οξαλικού ή φωσφορικού) είτε μεικτοί λίθοι ασβεστίου και ουρικού οξέος. Σε μικρότερο ποσοστό (5-10% των περιπτώσεων) πρόκειται για λίθους αμιγώς ουρικού οξέος.

Η υπερασβεστιουρία, δηλαδή η αποβολή μεγάλης ποσότητας ασβεστίου με τα ούρα,  αποτελεί τον συχνότερο προδιαθεσικό παράγοντα για νεφρολιθίαση. Ανευρίσκεται στο 30-60% των πασχόντων από αυτήν.

«Η διερεύνηση και αντιμετώπιση των ασθενών με νεφρολιθίαση αφορά πολλές ειδικότητες  (π.χ. ουρολόγοι, νεφρολόγοι). Ωστόσο ουσιαστικός είναι ο ρόλος του ενδοκρινολόγου, εφ’ όσον οι συχνότερες από τις αιτίες που προκαλούν ή προδιαθέτουν σε νεφρολιθίαση αφορούν σε ενδοκρινικές/μεταβολικές διαταραχές», τονίζει η κυρία Κασσή.

Υπερασβεστιουρία και μεταβολικό σύνδρομο

Ο πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός δεν είναι η μοναδική ενδοκρινική πάθηση που προκαλεί νεφρολιθίαση, επισημαίνει η κυρία Κασσή. Στο 50% των ατόμων με ιδιοπαθή (αγνώστου αιτιολογίας) νεφρολιθίαση, διαγιγνώσκεται ιδιοπαθής υπερασβεστιουρία. Αυτή είναι μία κληρονομούμενη κατάσταση, που οφείλεται σε μεταλλάξεις διαφόρων γονιδίων.

Το μεταβολικό σύνδρομο επίσης αποτελεί παράγοντα κινδύνου για νεφρολιθίαση. Σε αυτή την περίπτωση, οι λίθοι αποτελούνται αμιγώς από ουρικό οξύ. Το μεταβολικό σύνδρομο είναι μία διαταραχή που χαρακτηρίζεται από συνύπαρξη σε ένα άτομο πολλαπλών προβλημάτων όπως:

• Παχυσαρκία
• Προδιαβήτης ή σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2
• Υπερλιπιδαιμία
• Αρτηριακή υπέρταση

Άλλα ενδοκρινικά αίτια

Η νεφρολιθίαση μπορεί επίσης να οφείλεται στην αυξημένη έκκριση κορτιζόλης (υπερκορτιζολαιμία). Αυτή μπορεί να είναι ενδογενής ή να οφείλεται στην λήψη γλυκοκορτικοειδών (π.χ. κορτιζόνη) για μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπολογίζεται ότι το 30-50% των ασθενών αυτών μπορεί να αναπτύξουν λίθους στους νεφρούς.

Ένα άλλο, σπανιότερο αίτιο νεφρολιθίασης είναι οι διαταραχές της θυρεοειδικής λειτουργίας (κυρίως ο υπερθυρεοειδισμός).

Η νεφρολιθίαση μπορεί επίσης να αποτελεί επιπλοκή του χρόνιου, μετεγχειρητικού υποπαραθυρεοειδισμού. Αυτός προκαλείται ως επιπλοκή της χειρουργικής αφαίρεσης:

• Του θυρεοειδούς (θυρεοειδεκτομή) ή
• Των παραθυρεοειδών αδένων (ολική παραθυρεοειδεκτομή) για την αντιμετώπιση του υπερπαραθυρεοειδισμού

Σπανιότερα, ο υποπαραθυρεοειδισμός μπορεί να είναι αυτοάνοσης αιτιολογίας. Σε κάθε περίπτωση, οδηγεί σε απουσία επαρκούς έκκρισης παραθορμόνης.

Διατροφικά συμπληρώματα και κληρονομικότητα

Η χορήγηση συμπληρωμάτων ασβεστίου και βιταμίνης D για την αντιμετώπιση της υπασβεστιαιμίας που προκαλεί ο υποπαραθυρεοειδισμός, οδηγεί τις περισσότερες φορές σε υπερασβεστιουρία και νεφρολιθίαση/νεφρασβέστωση.

Νεφρολιθίαση μπορεί να προκαλέσει και η χορήγηση συμπληρωμάτων ασβεστίου και βιταμίνης D σε μεγάλες δόσεις και για μεγάλο χρονικό διάστημα, στο πλαίσιο της πρόληψης ή της αντιμετώπισης της οστεοπόρωσης.

Γι’ αυτό τον λόγο τα συμπληρώματα αυτά «πρέπει να να χορηγούνται με οδηγία του θεράποντος ιατρού», τονίζει η κυρία Κασσή.

Τέλος, «όταν η νεφρολιθίαση εκδηλώνεται σε μικρή ηλικία (πριν από τα 18 έτη) ή υπάρχει οικογενειακό ιστορικό νεφρολιθίασης, κατά τη διερεύνησή της πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν και η πιθανότητα γενετικών-κληρονομούμενων αιτιών», λέει η κα Κασσή.

Συννοσηρότητες και εξετάσεις

Η νεφρολιθίαση αποτελεί μια συστηματική διαταραχή που μπορεί να σχετίζεται επίσης με οστεοπόρωση και αυξημένο κίνδυνο κατάγματος. Μπορεί επίσης να σχετίζεται με σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, υπερλιπιδαιμία και αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο.

Δεδομένου, λοιπόν, ότι μπορεί να έχει πολλά αίτια, ο βασικός βιοχημικός έλεγχος για τη νεφρολιθίαση πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλαμβάνει:

• Προσδιορισμό ασβεστίου, φωσφόρου, παραθορμόνης, βιταμίνης D και ουρικού οξέος στο αίμα
• Προσδιορισμό ασβεστίου, φωσφόρου, νατρίου και ουρικού οξέος στα ούρα 24ώρου.

Η αντιμετώπιση

Για να αποφευχθεί η νεφρολιθίαση που οφείλεται σε ενδοκρινολογικά αίτια, πρέπει αυτά να αντιμετωπιστούν. «Μπορεί, λ.χ., να γίνει διόρθωση της  υπερκορτιζολαιμίας ή της θυρεοειδικής δυσλειτουργίας», λέει η κυρία Κασσή. «Μπορεί ακόμα να προταθεί απώλεια βάρους και άσκηση για το μεταβολικό σύνδρομο ή να χορηγηθεί συνθετική παραθορμόνη στην περίπτωση του χρόνιου υποπαραθυρεοειδισμού με ασβεστιουρία».

Επιπλέον, στην ιδιοπαθή υπερασβεστιουρία χορηγούνται ειδικά φάρμακα (θειαζιδικά διουρητικά). Για την αποφυγή δημιουργίας λίθων ουρικού οξέος συνιστάται η αλκαλοποίηση των ούρων με χορήγηση σκευασμάτων κιτρικού καλίου.

Αντίστοιχα, ο πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός, όταν προκαλέσει νεφρολιθίαση ή μία άλλη κατάσταση που λέγεται νεφρασβέστωση, πρέπει να αντιμετωπίζεται χειρουργικά, με αφαίρεση του ή των παραθυρεοειδών αδένων.

Η νεφρασβέστωση είναι η διάχυτη εναπόθεση αλάτων ασβεστίου στο νεφρό. Συνήθως δεν προκαλεί συμπτώματα ή μπορεί να οδηγήσει σε πολυουρία και πολυδιψία. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να συγχέεται με τη νεφρολιθίαση.

Πως να αποφύγετε τη νεφρολιθίαση

Για να μειωθεί ο κίνδυνος για νεφρολιθίαση, η κυρία Κασσή συνιστά τα εξής:

• Καλή ενυδάτωση με πρόσληψη 2,5 έως 3 λίτρων υγρών την ημέρα. Συνιστάται κυρίως το νερό, αλλά και άλλα υγρά, όπως καφές, τσάι, χυμοί (εκτός του γκρέιπφρουτ)
• Περιορισμό της πρόσληψης άλατος (χλωριούχου νατρίου) σε λιγότερα από 6 γραμμάρια ημερησίως. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για όσους έχουν ιστορικό νεφρολιθίασης
• Περιορισμό της κατανάλωσης ζωικών πρωτεϊνών (κρέας, πουλερικά, ψάρι) σε 0,8-1 γραμμάριο ανά κιλό σωματικού βάρους την ημέρα. Και πάλι είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για όσους έχουν ήδη περάσει νεφρολιθίαση
• Περιορισμό τροφίμων πλουσίων σε οξαλικά άλατα. Σπανάκι, φασόλια, παντζάρια, σύκα, χουρμάδες, ξηροί καρποί, σοκολάτα, κακάο αποτελούν διατροφικά αίτια ανάπτυξης νεφρολιθίασης
• Κατανάλωση φρούτων και λαχανικών (εκτός των προαναφερθέντων)

Τι να προσέξετε με το ασβέστιο

Παρ’ ότι η αυξημένη πρόσληψη ασβεστίου μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο νεφρολιθίασης (ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ιδιοπαθούς υπερασβεστιουρίας), η μείωση της πρόσληψης ασβεστίου κάτω από τις συνιστώμενες ημερήσιες δόσεις δεν προλαμβάνει τη νεφρολιθίαση, τονίζει η κα Κασσή.

Αντιθέτως, υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα εκδήλωσής της. Μπορεί επίσης να αυξήσει τον κίνδυνο να υποτροπιάσει η νεφρολιθίαση. Επιπλέον, αυξάνει τον κίνδυνο οστεοπόρωσης.

Γι’ αυτό τον λόγο συνιστάται στους υγιείς ενήλικες η –κατά προτίμηση- διατροφική πρόσληψη συνολικά 1-1,2 γραμμαρίων ασβεστίου ημερησίως. Αν δοθούν συμπληρώματα ασβεστίου, πρέπει να χορηγούνται σε διαιρεμένες δόσεις (όχι μεγαλύτερες των 500 mg η κάθε μία). Το ασβέστιο πρέπει κατά προτίμηση να λαμβάνεται μαζί με το φαγητό.

Φωτογραφία: iStock