Δεν θυμάμαι πότε ήταν η πρώτη φορά που τα παιδιά μου, μου έθεσαν το παραπάνω ερώτημα. Θυμάμαι ωστόσο τον τρόμο στα μικροσκοπικά τους μάτια και την πελώρια αγωνία μου ν’ αλλάξω θέμα συζήτησης με αλλόκοτα «υποκατάστατα», όπως «να φτιάξουμε ποπ κορν το βράδυ;» και «μου είπαν ότι αύριο θα έχει πολύ καλό καιρό». Το ερώτημα επανήλθε ξανά και ξανά, όχι πάντα προσωποποιημένο αλλά σταθερά προσανατολισμένο στην έννοια του θανάτου. Τότε κατάλαβα ότι οι πιο δύσκολες ερωτήσεις είναι αυτές που αφορούν σε θέματα-ταμπού και πως ως δυτική κοινωνία παρουσιάζουμε μία ιδιαίτερη αδυναμία να παραδεχθούμε την απλή αλήθεια: ότι ο θάνατος είναι το αναπόφευκτο και καθολικό τέλος της ζωής. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί η Βρετανή ψυχολόγος Penelope Leach: «Πολλοί άνθρωποι ζουν μία ολόκληρη ζωή αντιμετωπίζοντας με βουβό, υποσυνείδητο τρόμο γεγονότα που ξέρουν ότι θα συμβούν αναγκαστικά: τον θάνατό τους και τον θάνατο των ανθρώπων που αγαπούν. Ο τρόμος μας καθιστά κακούς συζητητές, κατά συνέπεια αν οι γονείς δεν αρχίσουν να διασπούν αυτόν τον κύκλο, ο τρόμος και το ταμπού θα μεταφέρονται από γενιά σε γενιά…»
Όχι. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τις αρχές του θανάτου για χάρη του παιδιού μας, ούτε να το προφυλάξουμε προκειμένου να μην σκεφτεί τον θάνατο γιατί θα τον δει -στα φυτά, στα έντομα, στα σκοτωμένα ζώα στους δρόμους- και θα αναρωτηθεί.
Ο θάνατος είναι, στην τελική, η μόνη βεβαιότητα της ζωής… Μία από τις φορές που τα παιδιά μου με ρώτησαν περί θανάτου τους απάντησα: «Δεν θέλω να ξανακούσω για θανάτους! Η λέξη «θάνατος» είναι απαγορευμένη!». Ύστερα σκέφτηκα ότι μ’ αυτόν τον τρόπο, μ’ εκείνη την ανώριμη και ταυτοχρόνως φοβική αντίδραση, το μόνο που κατάφερα ήταν ν’ αφήσω τα παιδιά μου περισσότερο εκτεθειμένα στην ανησυχία και στην αδυναμία αντιμετωπίσουν ένα απρόσμενο τέλος.
Και κάπως έτσι, έψαξα τι να πω και πώς να το πω: «Το πιο δύσκολο σημείο είναι η αρχή», - η Leach: «Αφού παραδεχθείτε ότι όλα τα ζωντανά όντα πεθαίνουν, το παιδί σας θα ρωτήσει «Εγώ θα πεθάνω;» ή «Εσύ θα πεθάνεις;». Όταν θα σας κάνει τις πρώτες ερωτήσεις αυτού του είδους, να θυμάστε ότι ένα μικρό παιδί δεν μπορεί να αντιληφθεί ή να συναισθανθεί το πένθος. Δεν ξέρει τι σημαίνει «πεθαίνω» – αυτό ακριβώς το ζήτημα προσπαθεί να διερευνήσει -, κατά συνέπεια μπορεί για σας αυτή η λέξη να είναι γεμάτη πόνο, αλλά το παιδί δεν τη βλέπει έτσι.
Μπορείτε να του δώσετε μία αντικειμενική απάντηση αλλά να προσθέσετε και άλλα στοιχεία για να το βοηθήσετε να διατηρήσει τη συναισθηματική του απόσταση. Θα μάθει με μεγάλη προθυμία τη χρονική κλίμακα του κάθε είδους – από το όριο ζωής ωρών της πεταλούδας ως τη βραχεία ζωή των μικρών θηλαστικών (όπως το γατάκι του) και τη μακροβιότητα των ανθρώπων και των ελεφάντων. Στο πλαίσιο της αντικειμενικής απάντησης μπορείτε να του πείτε με ειλικρίνεια ότι συνήθως οι γονείς ζουν μέχρι να γίνουν γονείς τα παιδιά τους. Αποφύγετε τις έντρομες αντιδράσεις και απαντήστε καθησυχαστικά και με ειλικρίνεια:«Σ’ αυτή τη χώρα οι άνθρωποι ζουν ως τα 75 και μερικοί φτάνουν τα 100, επομένως δεν υπάρχει λόγος ν’ ανησυχούμε…».
«Και μετά τον θάνατο πού πάμε;»
Πέρα από το γεγονός του θανάτου αυτό καθαυτό, οι παιδικοί φόβοι όσον αφορά στον θάνατο επικεντρώνονται στο είδος του θανάτου και στο τι γίνεται μετά. Σύμφωνα με την ειδικό, η εικόνα που έχει το παιδί για τον θάνατο είναι συνήθως ο βίαιος θάνατος που βλέπει στην τηλεόραση. Το παιδί πρέπει να μάθει ότι ο φυσικός θάνατος είναι συνήθως μία γαλήνια υποχώρηση στη λήθη, παράδοση της ζωής και όχι σκοτωμός. Ανεξαρτήτως του τι επιθυμείτε να του πείτε για τη μετά θάνατον ζωή, έχει ζωτική σημασία να καταλάβει ότι ο φυσικός θάνατος, των εντόμων, των ζώων και των ανθρώπων, είναι τετελεσμένο γεγονός, ότι ο νεκρός δεν ξαναζωντανεύει, δεν έχει επίγνωση και δεν αισθάνεται.
Πείτε του ότι οι ιστορίες που μιλάνε για φαντάσματα είναι παραμύθια και πως οι τελετές και ο θρήνος είναι το «μετά» των ζωντανών, όχι των νεκρών. Μην ωραιοποιείτε τον θάνατο, διότι έτσι δημιουργείτε στο παιδί μία πλάνη η οποία μπορεί να το οδηγήσει οπουδήποτε αλλού εκτός από την εξοικείωσή του με το αναπόφευκτο. Ωστόσο, όσο σημαντικό είναι να βοηθάμε τα παιδιά να αποδεχθούν το αναπόφευκτο του φυσικού θανάτου άλλο τόσο επιτακτικό είναι να μην συνηθίσουν τις σφαγές στην τηλεόραση και τις αναφορές σε εγκλήματα και αιματοχυσίες. Την επόμενη φορά λοιπόν που το παιδί θα σας ρωτήσει για τον θάνατο, μιλήστε του με τρόπο ξεκάθαρο και κατανοητό προσθέτοντας πόσο σημαντικό είναι να προσέχουμε τον εαυτό μας και να σεβόμαστε τη ζωή, τη δική μας ή των άλλων…