Ανάγνωση και Δυσλεξία: Ποια εξελικτική ικανότητα τις επηρεάζει

Η Φωνολογική ενημερότητα, ή φωνολογική επίγνωση ή μεταφωνολογική ικανότητα όπως μπορεί να συναντήσουμε τον όρο, αναφέρεται στη συνειδητοποίηση ότι ο λόγος απαρτίζεται από διακριτά φωνολογικά δομικά στοιχεία, συλλαβές και φωνήματα καθώς και στην ικανότητα ανάλυσης των λέξεων στα φωνημικά αυτά στοιχεία.

Η φωνολογική ενημερότητα είναι μια εξελικτική ικανότητα που ξεκινά στην ηλικία των 3 ετών και ολοκληρώνεται στο 5ο έτος. Δεν είναι μια εύκολη διαδικασία και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα φωνήματα που είναι τα δομικά στοιχεία μιας λέξης είναι άνευ σημασιολογικού περιεχομένου, χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με άλλα και καθώς συγχωνεύονται στη δομή της συλλαβής είναι δύσκολο να εντοπιστούν.

Ποια είναι τα επίπεδα της φωνολογικής ενημερότητας;

Η φωνολογική ενημερότητα έχει δυο επίπεδα, την επιγλωσσική και τη μεταγλωσσική ενημερότητα.

Η επιγλωσσική ενημερότητα αναφέρεται στην αναγνώριση των φωνολογικών μερών των λέξεων. Ένα παιδί μπορεί να αντιληφθεί αν δυο λέξεις ομοιοκαταληκτούν ή όχι (χέρι-ταίρι / παγίδα-μολύβι), αν δυο λέξεις ομοιάζουν ως προς την αρχική ή την τελική συλλαβή και ποια διαφοροποιείται (καρέκλα-καπέλο-τηγάνι) (ξύδι-χάδι-γάτα), αν δυο λέξεις ομοιάζουν ως προς το αρχικό ή το τελικό φώνημα και ποια διαφοροποιείται (θέση-θάλασσα-βάλτος) (πόδι-καράβι-γόμα).

Η μεταγλωσσική ενημερότητα αναφέρεται στο συνειδητό χειρισμό των φωνημικών μερών μιας λέξης. Αυτό σημαίνει ότι ένα παιδί μπορεί να κατακερματίσει μια λέξη σε συλλαβές (καράβι -> κα-ρά-βι) ή σε φωνήματα (μπουκάλι->μπ-ου-κ-α-λ-ι), να συνθέσει συλλαβές σε λέξη (κου-λού-ρι->κουλούρι) ή φωνήματα σε λέξεις (κ-ο-ρ-ί-τσ-ι-> κορίτσι). Επίσης μπορεί να δημιουργήσει λέξεις κατόπιν της απαλοιφής ή προσθήκης ή αντικατάστασης συλλλαβής (βγάζοντας το κα από τη λέξη καμήλα φτιάχνει τη λέξη μήλα / προσθέτοντας τη συλλαβή μα στη λέξη χέρι φτιάχνει τη λέξη μαχαίρι / αντικαθιστώντας τη συλλαβή ρα στη λέξη ρακέτα με τη συλλαβή μο σχηματίζει τη λέξη μοκέτα). Το ίδιο μπορεί να πράξει με την απαλοιφή ή προσθήκη αρχικού ή τελικού φωνήματος μιας λέξης ( αφαιρώντας το τ από τη λέξη τρόμπα σχηματίζει τη λέξη ρόμπα / προσθέτοντας το κ στη λέξη όλα φτιάχνει τη λέξη κόλλα / αφαιρώντας το ς από τη λέξη δρόμος φτιάχνει τη λέξη δρόμο / προσθέτοντας το ς στη λέξη καλό σχηματίζει το καλός). Στο επίπεδο αυτό μπορεί να αντιστρέψει φωνήματα (ας σα) ή συλλαβές ( καλά->λάκα) καθώς και να δημιουργήσει ομοιοκαταληξίες (Έλα εδώ μικρό παιδάκι, να σου δώσω ένα…..(φιλάκι)).

Πως μπορεί να αξιολογηθεί η φωνολογική ενημερότητα;

Η φωνολογική ενημερότητα αξιολογείται στα τρία γλωσσολογικά επίπεδα ρίμας, συλλαβής και φωνήματος. Σημαντικό διαγνωστικό εργαλείο στα χέρια του Λογοθεραπευτή που θα κάνει την αξιολόγηση είναι το Τεστ Μεταφωνολογικής Ανάπτυξης και Αναγνωστικής Ετοιμότητας σταθμισμένο στη ελληνική γλώσσα που δημιουργήθηκε από την ερευνητική ομάδα του Ελληνικού Συλλόγου Λογοπεδικών-Λογοθεραπευτών. Τα κριτήρια αξιολόγησης αφορούν:

Α) Ρίμα (Εύρεση λέξεων σε δίστιχα / Εντοπισμός λέξης που ομοιοκαταληκτεί με τη λέξη στόχο / Εύρεση λέξεων που ομοιοκαταληκτούν)

Β) Συλλαβή (Κατάτμηση λέξεων σε συλλαβές / Εντοπισμός-Αναγνώριση αρχικής συλλαβής / Απομόνωση αρχικής συλλαβής / Σύγκριση ζευγών για ομοιότητα και διαφορετικότητα στην αρχική συλλαβή / Εύρεση λέξεων από αρχική συλλαβή / Εντοπισμός-Αναγνώριση τελικής συλλαβής / Σύγκριση ζευγών για ομοιότητα και διαφορετικότητα στην τελική συλλαβή / Προσθήκη αρχικής συλλαβής / Απαλοιφή αρχικής συλλαβής / Αντικατάσταση αρχικής συλλαβής

Γ) Φώνημα (Εντοπισμός-Αναγνώριση αρχικού φωνήματος / Απομόνωση αρχικού φωνήματος / Σύγκριση ζευγών για ομοιότητα και διαφορετικότητα στο αρχικό φώνημα / Εύρεση λέξεων από αρχικό φώνημα / Συγκερασμός φωνημάτων σε λέξεις / Κατάτμηση λέξεων σε φωνήματα / Προσθήκη αρχικού φωνήματος / Απαλοιφή αρχικού φωνήματος

Φωνολογική ενημερότητα και ανάγνωση

Η φωνολογική ενημερότητα είναι μια μεταγλωσσική ικανότητα που βοηθάει το παιδί να μεταβεί ομαλά από τον προφορικό στο γραπτό λόγο κατά την είσοδό του στο Δημοτικό σχολείο. Έρευνες έχουν δείξει ότι παιδιά με ελλείμματα στον τομέα της φωνολογικής ενημερότητας έχουν αυξημένη επικινδυνότητα στο να παρουσιάσουν δυσκολίες στην ανάγνωση και τη γραφή. Σε ένα αλφαβητικό σύστημα γραφής που στηρίζεται στη γραφοφωνημική αντιστοιχία η επάρκεια αναγνωστικής ενημερότητας παίζει καθοριστικό ρόλο στην ικανότητα κατάτμησης και σύνθεσης λέξεων. Η φωνολογική επίγνωση και η αναγνωστική ικανότητα συνδέονται σε τέτοιο βαθμό ώστε οι μετρήσεις της φωνολογικής ενημερότητας μπορούν να προβλέψουν την επίδοση στην ανάγνωση με μεγαλύτερη ακρίβεια σε σχέση με άλλους παράγοντες όπως η νοημοσύνη, η ηλικία και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο.

Φωνολογική ενημερότητα και δυσλεξία

Σε περιπτώσεις Δυσλεξίας (διαταραχή που αφορά στην ικανότητα ανάγνωσης ενώ η νοημοσύνη βρίσκεται σε φυσιολογικά επίπεδα και δεν παρουσιάζονται αισθητηριακά ελλείμματα ή σοβαρή ψυχιατρική διαταραχή) ο κύριος μηχανισμός που δυσλειτουργεί σχετίζεται με την φωνολογική ενημερότητα.

Παιδιά με δυσλεξία παρουσιάζουν δυσχέρεια στη ροή ανάγνωσης λόγω της μειωμένης ταχύτητας επεξεργασίας των φωνολογικών πληροφοριών. Διακρίνεται μια στενή σχέση μεταξύ φωνολογικής ενημερότητας και δυσλεξίας και επιβεβαιώνεται η υπόθεση ότι η αναπτυξιακή δυσλεξία είναι συγκεκριμένη γλωσσική διαταραχή που οφείλεται σε ελλειμματική φωνολογική επεξεργασία της οποίας η φωνολογική ενημερότητα αποτελεί σημαντική διάσταση.

Πρέπει να επισημανθεί ότι παιδιά που στην προσχολική ηλικία παρουσιάζουν ελλιπή ανάπτυξη φωνολογικής ενημερότητας δεν συνεπάγεται πως απαραιτήτως θα εμφανίσουν δυσλεξία με την είσοδό τους στο σχολείο.

Επιπλέον, έχει φανεί από μελέτες ότι η βελτίωση της φωνολογικής ενημερότητας οδηγεί σε βελτίωση της αναγνωστικής ικανότητας. Καθίσταται λοιπόν σημαντική η έγκαιρη διάγνωση και παρέμβαση από τον ειδικό Λογοθεραπευτή στην προσχολική ηλικία ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο μετέπειτα κίνδυνος εμφάνισης δυσκολιών στην ανάγνωση κυρίως.

*H Αγγελική Πατρικάκου είναι Λογοθεραπεύτρια, PostGrad Diploma/MSc in SLT, Υπεύθυνη Τμήματος Λογοθεραπείας, Παίδων ΜΗΤΕΡΑ